“Algoritmik determinizm tarafından şekillenen yeni bir çağda yaşıyoruz. Tarihimizin detaylarına, özel durumlarına ve insanlığın kendine has özelliklerine dair herhangi bir anlam dünyasına sahip olmadan bizi değerlendirse de tercihlerimizi yaparken yapay zeka sistemlerine her geçen gün daha çok güvenmekteyiz. “
(The Future Today Institute,2020)
“ İlaç kullanmak durumunda olmadığın bunun yerine hücrelerinin bedenindeki yabancılara karşı savaşmak için programlandığı bir gelecek hayal et. Ya da kendini bitki bazlı proteinlerden üretilmiş ve olağanüstü lezzette pişirilmiş bir pirzoladan ısırık alırken hayal et.”
(The Future Today Institute,2020)
“Zaten milyarder olduğum için daha iyi sağlık hizmetlerine erişebiliyorum. Yani, hem 160 yıl yaşayacağım hem de ölümsüz derebeyleri sınıfının bir parçası olacağım.”
Sean Parker (Marsh,2018)
Yukarıdaki alıntılar sınıfsal duvarlar tarafından erişimimize uzak kalan ya da yakın gelecekte deneyimleyeceğimiz gerçekliklerin küçük bir bölümünü gözler önüne seriyor. Geleceği distopik ve ütopik uçlar arasında şekillendirecek olan bu gerçeklikler ise her geçen gün çoğalan bilimsel, teknolojik gelişmelerin ışığında daha da bulanıklaşıyor. İnsanların yenilikleri takip etme kapasitelerini zorlayan bu gelişmeler önümüzü görmemizi zorlaştırırken öncelikle kendi yerimizi bulmak için pembe, siyah, gri renkli gözlükler arasında bir seçim yapma ihtiyacı hissetmekteyiz.
Peki, bu gelişmelerin çoğunlukla kitle tüketim aşamasını deneyimleyen bizler için yaşam alanlarımızın ve bedenlerimizin büyük bir kısmını akıllı cihazlar ve uygulamalar ile paylaşacak olmamız ne ifade ediyor? Hayatın akışı içerisinde pek farkına varmasak da hangi tür yaşam senaryoları bizi bekliyor?
Yaşam senaryoları ilginç bir konsept, çoğu kişinin hemfikir olacağı gibi bu senaryoların çizildiği yazarlar odası oldukça kalabalık. Çeşitli bireylerin, grupların, devletlerin ve şirketlerin oluşturduğu ilişkiler ağı içerisinde yaratıcı otoritenin büyük bir kısmına sahip olduğumuzu düşünmekteyiz. Fakat tercihlerimizin ve olanakların kontrolüne tamamen sahip olmadığımız için aslında bu otoritenin büyük bir kısmı pek çok paydaş arasında bölünüyor.
Yüksek Teknoloji Hediye Ekonomisi
Bu ilişkiler ağı içerisinde doğan güç dengeleri, her geçen gün önemi artan özgürlük ve güvenlik sorunsalları ekonomik sistemi nasıl deneyimlediğimize ve anlamlandırdığımıza göre değişiyor. Kapitalizm temelinde takas etme araçlarının, takas edilen ürünlerin ve bu olguların gerçekleştiği bağlamın değişim içinde olduğu fakat kazanan-kaybeden dengesinin alışılmış örüntüsünün dışına çıkmadığı bir sistemdir. 90’lı yıllarda gerçekleşen internet devrimi ve gelişen yazılım teknolojileri sayesinde büyüyen dijital sembolik ortam bu sistem ile birleşmiştir. Bu birleşme bilginin, kişisel verinin hem değerli birer takas aracı hem de kârlı bir meta haline gelmesini sağlayarak bugün bilgi ekonomisi olarak adlandırılan sistemi meydana getirmiştir. Richard Barbrook(2005) tarafından ortaya konan Yüksek Teknoloji Hediye Ekonomisi (“High Tech Gift Economy”) ise bilgi ekonomisine yeni bir bakış açısı sunarak ilerleyen yıllarda biyolojik bilimler ve mühendislik alanlarında gerçekleşen gelişmeler ile kendini bedenlerimiz ve yaşam alanlarımız üzerinden yeniden yapılandırmıştır.
Bu iki bölümlük makale dizisi gelişen teknolojilerin bedenlerimiz ve yaşam alanlarımız üzerindeki etkilerini sosyal ve ekonomik çerçevelerden incelemekle beraber bu çerçeveler içerisinde dikkat çeken güvenlik gibi çeşitli sorunsallar üzerinde durmaktadır. Makale dizisinin ilk bölümünde yüksek teknoloji hediye ekonomisi incelenmekte. İkinci bölümünde biyoteknoloji, yazılım teknolojilerindeki gelişmelerin özellikle bedenlerimiz üzerindeki etkileri ve bu durumun sosyal yaşam içerisindeki yansımaları “biyohacking” akımı üzerinden incelenmektedir.
Yüksek Teknoloji Hediye Ekonomisi Nedir?
Richard Barbrook’a göre (2005) özellikle gelişmiş yazılım teknolojisi üzerine inşa edilen hediye ekonomisinin hikayesi 60’lı yıllarda temelinde bireycilik ve özgürlük inançlarını taşıyan Yeni Sol hareketinin doğuşu ile başlamıştır. Yeni Sol bu yıllarda politik spektrumun radikal ucunda yer alan ve anarko-komünizm olarak adlandırılan yeni bir ideolojiyi politik tartışmalara taşımıştır. Bu ideolojiyi destekleyen bireyler ve gruplar devlet eline ya da market dinamiklerine ihtiyaç duymadan fikirlerini ve yaratıcılıklarını herhangi bir parasal karşılık beklemeden özgürce paylaşabilecekleri bir hediye ekonomisine dayanmaktadır. Bu ekonomiye dayanarak sürdürülebilir yaşamın sağlanabileceğini öne sürmüşlerdir. İnternet, yazılım teknolojilerinin ilerleyen yıllarda gelişmesi ve daha ulaşılabilir olması ise bilgi, veri akışının hızlanarak çoğaldığı devasa bir dijitalleşmiş sembolik ortam yaratmıştır. Bu durum hediye ekonomisini dönüştürerek sanal ortamın özgürlüğün en önemli destekçisi ve bekçisi olacağı fikrini yaygınlaşmıştır. Dahası, 1968 yılından 90’lı yılların sonuna kadar anarko-komünizm kolektif medya ve kendin-yap(DIY) kültürünü benimseyen yeni bir aktivizm kültürünün yeşermesini sağlamıştır.
Yüksek Teknoloji Hediye Ekonomisi ve Veri Paylaşımı
İlerleyen yıllarda market ekonomisinin zaferi hediye ekonomisini arka plana itmiştir. Buna karşın Barbrook internet tabanlı dijital ortamda bu iki tür ekonomik sistemin birbirleri ile ortak bir ilişki içerisinde olduğundan bahsediyor.
Bu demek oluyor ki yüksek teknoloji hediye ekonomisi bugün bilgi ve veri akışının döngüsel bir şekilde bireyler ve gruplar arasında paylaşılarak katlanmasına, bilgi karşılığında kişisel verinin takas edilmesine ve verilerin toplanıp işlenmesiyle kâr elde edilmesine dayanmaktadır.
Bu sistem içerisinde sosyal medya platformlarında paylaştığımız gönderiler, akıllı cihazları veya uygulamaları kullanma alışkanlıklarımız ve internet geçmişimize izini bırakan her şey satılmaya ve takas edilmeye açık. Örneğin veri komisyoncuları (“data brokers”) olarak adlandırılan ve doğrudan veri toplayan ya da satın alan şirketler bu verileri işleyerek “kişisel deneyimler” sunmak isteyen ya da olası sahtekarlık veya yanlış yatırımlara karşı kendini korumak isteyen şirketlere satmaktadır(Wlosik). Çoğu zaman ise herhangi bir sitenin servislerinden “ücretsiz” yararlandığımızda karşılığında bilgilerimizin bir kısmını paylaşmayı kabul etmiş oluyoruz. Böylece hem bilgi üretiminin ve veri dolaşımının kontrol edildiği hem de bireylerin ve grupların ilişkilerinden doğan fikirlerin özgürce dolaşabildiği karma bir sistem ortaya çıkıyor.
Burada özgürlük kelimesi tartışmaya açık bir konumda. Elbette kâr ve kontrol mekanizmalarının bireylere göre daha güçlü bir konumda olması özgürlük kavramının bağlama ve kişilere göre oldukça değişken olduğunu gösteriyor. Bunun yanında çoğu zaman dijital ortamda özgürlükten bahsederken tartıştığımız bir diğer mesele de güvenlik oluyor.
Kişisel Veriler
Bugün sosyal medya platformları, uygulamalar ve cihazlar olmadan ne hayatın akışını takip edebilmemiz ne de her gün artan sorumluluklarımızla kolayca başa çıkabilmemiz mümkün. Günlük ve profesyonel hayatın getirdiği sorumluluklar artarken hem artan tempoya uyum sağlayabilmek hem de kendimizi zihinsel ve fiziksel kapasitemizin zirvesine çıkarabilmek için bu cihazları bir dış iskelet olarak kullanıyoruz. Fakat akıllı cihazları hayatımızın hemen her köşesine kabul ettiğimiz zaman kişisel güvenliğimiz ile ilgili soru işaretleri de büyüyor. Bu soru işaretlerinin temel kaynağı ise genel olarak ne cihazların çalışma prensibine ne de bu cihazlardan ne tür veriler elde edildiği ya da bunların kimler arasında paylaşıldığına dair kapsamlı bilgiye sahip olmamamız.
Özellikle kullandığımız pek çok cihazın internet üzerinden oluşturduğu ağ kullanıcıların bilgisizliği de eklenince dışarıdan müdahaleye oldukça açık bir konumda bulunuyor (Toon, 2019). Dahası, yaşam alanlarımıza davet ettiğimiz cihazların sayısı ve sorumlulukları arttıkça bilgi ve veriler üzerindeki kontrolümüz de gittikçe azalıyor. Bu durum “özel” olarak tanımladığımız alanın sınırlarını yeniden şekillendirirken yakın zamanda genetik alanında gerçekleşen gelişmeler ise kişisel verilerin hem kapsamını hem de meta olarak değerini ve potansiyelini değiştirmiştir.
Uluslararası bir proje olan İnsan Genom Projesinin DNA dizilimini çözümleyerek insan genlerini haritalandırma ve anlamlandırma konusundaki başarısı ile genetik materyalin kodlanıp dijital ortamda paylaşılabilir olması kişisel veri kapsamının insan fizyolojisi ve biyolojisini içine alacak şekilde genişlemesine neden olmuştur. Bu durumda bilimsel veri toplama ve analiz yöntemlerinin gelişmesi ile yüksek teknoloji hediye ekonomisinde bedenlerimize ait her noktanın ve sürecin tıpkı yaşam alanlarımızda olduğu gibi birer girişim hedefi olacağı çıkarımını yapmak mümkün.
Son Görüşler
Tüm bu tartışmalar bizi Yeni Sol’un mirasının büyük bir çoğunluğunun market ekonomisi tarafından sindirildiği sonucuna götürse de mirasın arta kalanlarından giderek yaygınlaşan açık bilim (“open science”) ve kendin-yap kültürleri boğucu bir hale gelmiş şirket, akademi ve devlet bürokrasilerini esneterek yaratıcı gücün farklı gruplar arasında dağılmasını sağlamaktadır. Böylece dijital sanal ortam ağının içerisinde özellikle bilimsel fikirlerin ve projelerin fikri mülkiyet hakkı ağına takılmadan evlerin garajlarında ya da topluluk laboratuvarlarında hayata geçirilmesi mümkün oluyor. Fakat bu durum soru işaretlerini de çoğaltıyor.
Peki bu durum yüksek teknoloji hediye ekonomisinin demokratikleşmesi anlamına mı geliyor?
Açık bilim kültürünün yaygınlaşmaya başlaması hem bilgiye kolay erişim hem de yaratıcı otoriteye sahiplik anlamında bireyleri güçlendirecek gibi gözükse de rekabete dayalı bir sistemde açıklık ya da demokratikleşme gibi kavramlar her zaman toplumsal çıkar gözetmiyor.
Genetik bilginin kodlanabilir ve kolayca paylaşılabilir hale gelmesi bireyler ve gruplar arasında nasıl tepki uyandırıyor, bu tepkiler güvenlik kavramı konusundaki tartışmaları nereye sürüklüyor?
Kişisel verilerin kapsamının genişlemesi ve açık bilim ve kendin-yap (DIY) kültürleri sayesinde bilgi sınırları aşmıştır. Bu nedenle yüksek teknoloji hediye ekonomisinde yer alan her bir nokta arasındaki güç ilişkilerini değiştirmektedir. Böylece çeşitli bireylerin ve grupların yaşam senaryoları üzerindeki etkilerini arttırmak için devletler ve şirketler ile rekabete girmesiyle “biyohacking” olarak adlandırılan akımın farklı grupların tepkileriyle bedenlerimiz üzerinden şekillenen ekonomik sistemi değiştirmeye başladığı söylenebilir. Bu durumda gizlilik beyanı ya da etik kodlar tarafından gözetilen güvenliğimiz için farklı sorunlar ortaya çıkıyor.
Kaynakça
The Future Today Institute. (2020). 2020 Tech Trends Report,Highlighted trends.
Marsh, S. (2018). Extreme biohacking: the tech guru who spent $250,000 trying to live for ever. The Guardian.
Barbrook, R. (2005). The High-Tech Gift Economy. First Monday.
Wlosik, M. What Is a Data Broker and How Does It Work? CLEARCODE: https://clearcode.cc/blog/what-is-data-broker/ adresinden alındı
Matsakis, L. (2019). The WIRED Guide to Your Personal Data (and Who Is Using It). The WIRED.
Toon, J. (2019). This Site Shows the Security Risks of Your Smart Devices. Futurity.
U.S National Library of Medicine. (2020, Temmuz). What was the Human Genome Project and why has it been important? Genetics Home Reference: https://ghr.nlm.nih.gov/primer/hgp/description adresinden alındı
Evidence Based Decision Making – Big Data. PNGKey. https://www.pngkey.com/detail/u2e6e6t4u2a9t4e6_evidence-based-decision-making-big-data/ adresinden alındı
Dna Icon,gene,helix,double – Dna Icon. PNGKey. https://www.pngkey.com/detail/u2q8o0w7r5r5y3q8_dna-icon-gene-helix-double-dna-icon/ adresinden alındı.
Find Us on Socials